Selam Bugununhaberi.com okuyucuları! Ben de sizin gibi sabah kahvemi yudumlarken bu haberleri okuyorum ve düşünüyorum: "Bu uluslararası anlaşmalar gerçekten hayatımı nasıl etkiliyor?" Geçen ay katıldığım bir iklim forumunda, Kenya'dan genç bir çiftçinin, "Paris'te verilen bir karar, benim mahsulümü kurtarıyor ya da solduruyor" sözleri kafama dank etti. Evet, bu "küresel mutabakatlar" uzak masalarda alınmış kararlar gibi görünse de, aslında marketteki fiyat etiketinden, soluduğumuz havaya kadar her yerdeler. Hadi gelin, 2025'in bu karmaşık ama bir o kadar da kritik dünyasında, ticaretin, çevrenin ve politikanın kesiştiği bu görünmez ağları birlikte inceleyelim.

Küresel Mutabakat Nedir ve Neden Bu Kadar Önemli? 🧩

Basitçe söylemek gerekirse, küresel mutabakat, birden fazla ülkenin (genellikle çok sayıda) ortak bir sorunu çözmek veya bir hedefe ulaşmak için üzerinde anlaştıkları kurallar, hedefler ve taahhütler bütünü. Bunlar bazen bağlayıcı anlaşmalar (yasal yükümlülük getiren), bazen de gönüllü taahhütler şeklinde olabiliyor. Peki neden vazgeçilmezler?

• Sınır Tanımayan Sorunlar: İklim değişikliği, pandemiler, siber güvenlik veya uluslararası finansal krizler gibi sorunlar tek bir ülkenin sınırlarını aşıyor. Tıpkı bir okyanus akıntısı gibi, herkesi etkiliyor. Birleşmiş Milletler'in (BM) son Sürdürülebilir Kalkınma Raporu (2025) , bu tür sorunlarla mücadelede küresel işbirliğinin olmazsa olmaz olduğunu net bir şekilde ortaya koyuyor.
• Adil Bir Oyun Alanı Yaratmak: Küresel ticaretin düzgün işlemesi için herkesin uyacağı kurallar gerekli. Kimse birinin haksız avantaj sağlamasını istemez, değil mi? Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) tam da bunun için var, ancak 2025'te reform çabaları hız kesmeden devam ediyor. Yeni DTÖ Başkanı'nın açıkladığı "2025 Ticaret Kolaylaştırma Girişimi", özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki gümrük süreçlerini hızlandırmayı hedefliyor.
• Kaynakları ve Çabaları Birleştirmek: İklim krizi gibi devasa bir mücadeleye tek başına kaynak ayırmak çoğu ülke için imkansız. Paris Anlaşması altında gelişmiş ülkelerin, gelişmekte olan ülkelere sağladığı iklim finansmanı, tam da bu kolektif gücün bir örneği. 2025, bu taahhütlerin artırılması için kritik bir yıl olarak görülüyor.

Küresel Mutabakatların 3 Ana Sütunu: Ticaret, Çevre, Politika ⚖️

Bu mutabakatları üç büyük sütun üzerinde düşünebiliriz. Her biri diğerini etkiliyor, tıpkı bir Jenga kulesi gibi. Birini çekerseniz, diğerleri sarsılıyor!

1. Ticaret Mutabakatları: Malların ve Hizmetlerin Görünmez Yolları 📦➡️🌍
2. • DTÖ ve Çok Taraflı Sistem: DTÖ, ticaret kurallarının çerçevesini çizer ve anlaşmazlıkları çözer. Ancak son yıllarda, büyük güçler arasındaki gerilimler (özellikle ABD-Çin) ve korumacılık dalgası, bu sistemi zorluyor. 2025'te gözlemlediğimiz en önemli trend, çok taraflı müzakerelerin yanı sıra, bölgesel ticaret anlaşmalarının (Örn: Kapsamlı ve İlerici Trans-Pasifik Ortaklığı Anlaşması - CPTPP, Afrika Kıtasal Serbest Ticaret Alanı - AfCFTA) artan önemi. Bu anlaşmalar, daha hızlı ilerleme sağlayabiliyor ama küresel sistemi parçalama riski de taşıyor.
   • Dijital Ticaretin Yükselişi: E-ticaret devasa boyutlara ulaştı. Artık verinin nasıl aktığı, güvenliği ve vergilendirilmesi gibi konular ön planda. Dijital Ekonomi Ortaklığı Anlaşması (DEPA) gibi yeni nesil anlaşmalar, bu alandaki kuralları belirlemeye çalışıyor. 2025'te bu konuda daha fazla adım bekliyoruz.
   • Örnek: Şili'den aldığınız bir avokadonun market rafına gelmesi, DTÖ kuralları ve Şili ile ülkeniz arasındaki bir serbest ticaret anlaşması sayesinde daha ucuz ve kolay oluyor. Ya da çevrimiçi bir yazılım satın alırken ödediğiniz vergi, yeni dijital ticaret kurallarıyla belirleniyor.
2. Çevre Mutabakatları: Gezegenimiz için Ortak Bir Gelecek Yazmak 🌱🌎
3. • Paris Anlaşması: İklim Taahhütleri: 2025, Paris Anlaşması kapsamında ülkelerin Ulusal Katkı Beyanlarını (NDC'ler) güncellemeleri ve daha iddialı hedefler koymaları gereken kritik bir yıl. Bilim (örneğin Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli - IPCC'nin son raporu), emisyonların derhal ve keskin bir şekilde düşürülmesi gerektiğini söylüyor. COP30 hazırlıkları şimdiden başladı ve beklentiler yüksek. İklim finansmanı, kayıp ve zarar mekanizmasının işlerliğe konması ve fosil yakıt sübvansiyonlarının kademeli olarak kaldırılması önemli gündem maddeleri.
   • Biyoçeşitlilik ve Doğa: Sadece iklim değil, türlerin yok oluşu da büyük bir tehdit. Küresel Biyoçeşitlilik Çerçevesi (Kunming-Montreal Küresel Biyoçeşitlilik Çerçevesi), 2030'a kadar %30 arazi ve deniz koruma alanı hedefi koydu. 2025, bu hedefe giden yolda önemli bir kontrol noktası. BM Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi (CBD) bu süreci koordine ediyor.
   • Örnek: Bir şirketin plastik ambalaj kullanımını azaltması, sadece müşteri talebiyle değil, aynı zamanda Plastik Kirliliğine İlişkin Yasal Olarak Bağlayıcı Bir Anlaşma üzerinde BM'de süren müzakereler ve ülkelerin tek kullanımlık plastikleri yasaklama politikaları nedeniyle gerçekleşiyor. Geçen yıl Kenya'da gördüğüm plastik poşet yasağının etkisi inanılmazdı!

1. Politik Mutabakatlar ve Diplomasi: Güven İnşa Etmek ve Çatışmaları Önlemek 🕊️🤝
2. • Güvenlik ve Silahsızlanma: Nükleer silahların yayılmasının önlenmesi (Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması - NPT) ve silahların kontrolü (örneğin Yeni START Anlaşması'nın geleceği) hala dünya barışı için hayati öneme sahip. Ancak Ukrayna savaşı, Suriye krizi ve diğer bölgesel gerilimler, uluslararası hukukun ve diplomasinin sınırlarını zorluyor. BM Güvenlik Konseyi'nin reform ihtiyacı her zamankinden daha belirgin.
   • İnsan Hakları ve Göç: Evrensel İnsan Hakları Beyannamesi temel bir çerçeve sunsa da, uygulamada büyük farklar var. Zorunlu göç, mülteci krizleri (BM Mülteciler Yüksek Komiserliği - UNHCR) ve insan ticareti, küresel işbirliği gerektiren diğer acil sorunlar. Küresel Göç Mutabakatı (GCM) gibi çabalar, düzenli ve güvenli göç için yollar arıyor.
   • Örnek: İran ile nükleer program üzerine yapılan görüşmeler (JCPOA) veya Karabağ'da sağlanan nispi sessizlik, diplomasinin başarılı olabildiği anlar. Ancak Yemen'deki insani kriz, uluslararası toplumun harekete geçmekte ne kadar zorlandığının da acı bir göstergesi.

Karşılaştırmalar ve Zorluklar: Mutabakatların Sınırları Nerede? 🚧

Tüm bu çabalar kulağa hoş gelse de, iş pratiğe gelince zorluklar başlıyor. İşte bazı kritik karşılaştırmalar ve içgörüler:

Küresel Mutabakatlar: Güçlü Yönler ve Zorluklar (2025 Perspektifi)

Temel İçgörüler ve Geleceğe Bakış 🔮

1. Çok Taraflılık Krizi mi, Evrim mi? Geleneksel çok taraflı sistem (BM, DTÖ) sıkışmış hissedilse de, ölmüyor, dönüşüyor. Daha küçük, daha istekli ülkelerin oluşturduğu "koalisyonlar" (Örn: İklim için Yüksek Hırslı Koalisyon, plastik kirliliğiyle mücadele eden ülkeler grubu) kritik alanlarda ivme yaratmaya çalışıyor. Bu, bir "paralel çok taraflılık" dönemine işaret edebilir.
2. Hükümet Dışı Aktörlerin Rolü Artıyor: Büyük şirketler (RE100 gibi girişimlerle %100 yenilenebilir enerji taahhüdü), finans kuruluşları (Glasgow Finans Birliği için Net Sıfır - GFANZ), şehirler (C40 Şehirleri) ve sivil toplum, boşlukları doldurmada ve hükümetleri zorlamada giderek daha etkili. Bu mutabakatları sadece devletler arası anlaşmalar olarak görmek artık yetersiz.
3. İç Politika ve Dış Politika İç İçe Geçiyor: Bir ülkenin iklim taahhüdü, içerideki kömür madeni sahiplerini veya otomobil sektörünü etkiler. Ticaret anlaşması, yerel çiftçiyi veya imalatçıyı doğrudan ilgilendirir. Bu nedenle, bu mutabakatların başarısı, büyük ölçüde ülkelerin iç siyasi konsensüs sağlama becerisine bağlı.
4. Adalet ve Eşitlik Talebi Yükseliyor: Gelişmekte olan ülkeler, tarihsel sorumluluğu daha fazla olan gelişmiş ülkelerin daha fazla yük alması ve yeşil teknoloji transferi konusunda ısrarcı. Kayıp ve Zarar fonunun işler hale getirilmesi bu taleplerin somut bir örneği. Gelecekteki mutabakatların sürdürülebilirliği, bu adalet boyutunun ne kadar dikkate alındığına bağlı olacak.
5. Teknoloji ve Veri Çift Taraflı Bıçak: Yapay zeka yönetişimi, siber güvenlik, uzayın barışçıl kullanımı gibi yeni alanlarda acilen küresel kurallar gerekiyor. Ancak bu teknolojiler aynı zamanda devletler arasında yeni bir rekabet ve güvensizlik alanı yaratıyor. Yapay Zeka için Küresel Ortaklık (GPAI) gibi girişimler umut verici, ama yol uzun.

Sonuç: Birbirimize Bağlı Bir Dünyada Ortak Akıl Arayışı 🤔💭

Küresel mutabakatlar, dünyamızın karmakarışık sorunlarına karşı kolektif aklımızın ve irademizin en somut ifadesi. Mükemmel değiller, çoğu zaman yavaş ve hantal işliyorlar, siyasi rüzgarlardan kolayca etkileniyorlar. Bazen bir kuleyi inşa etmek gibi, bir adım ileri iki adım geri gidiyor gibi hissedebiliriz. Ama alternatifleri düşündüğümüzde – herkesin kendi başına buyruk hareket ettiği, kuralsız, güvenin olmadığı bir dünya – bu zorlu süreçlere katlanmanın ne kadar önemli olduğunu anlıyoruz.

Geçenlerde bir podcast'te dinlemiştim: "Küresel mutabakatlar, bir orkestranın partisyonu gibidir. Her ülke kendi enstrümanını çalar, ama uyum içinde çalabilmek için ortak bir notaya ihtiyaç vardır." 🎻 2025, bu uyumu sağlamak için notaların yeniden yazıldığı, bazı enstrümanların akort edildiği, bazılarının ise hala uyumsuz sesler çıkardığı bir provayı andırıyor. Önümüzdeki yıllarda bu müziğin nasıl gelişeceği, hepimizin refahı ve gezegenimizin geleceği için belirleyici olacak. Siz bu "küresel orkestra"da kendi sesinizi nasıl duyuruyorsunuz? Fikirlerinizi yorumlarda bekliyorum! 👇